“…Götürdü Athene’yi bir tahta oturttu, işlemeli hoş bir keten örtü serilmişti üstüne, altında tokmak vardı ayakları dayamak için, kendi de alacalı bir iskemleye oturdu yanında, taliplerden hayli uzaklarda oturmuşlardı, yan yana otursaydılar o taşkın adamlarla, konuk tahminen bunalır, tadını çıkaramazdı şölenin, babasıyla ilgili şeyler de konuşulamazdı. Su döktü hizmetçi hoş bir altın ibrikten, yıkadılar ellerini gümüş bir leğen üstünde, yeniden o hizmetçi cilalı bir masa açtı yanlarına, saygıdeğer kahya bayan da ekmeği getirdi koydu, sonra yemekler getirdi dağıttı çok çok. Sofracıbaşı tabaklar taşıdı önlerine, tabaklar türlü türlü etlerle doluydu, altın taslar koydu tabakların yanı başlarına, bir uşak doldurdu tasları şarapla, gide gele. Derken o azgın talipler girdi içeriye, Gelip tahtlara, iskemlelere sırayla oturdular, Kendi uşakları su döktü ellerine, hizmetçi bayanlar da ekmek yığdılar sepet sepet, delikanlılar içkiyle doldurdular küpleri. Sonra hepsi uzattılar ellerini bol yemeklere.”
Homeros’un destanları kahramanlar dünyası ve yıkıcı savaşlarla dolu bir kurguya sahip olsa da günlük hayata dair eşsiz anlatılar içerir. Her iki destanda sıkça tekrarlanan şölen sahnelerinde çoğunlukla savaş meydanındaki becerikli savaşçılarla hükümdarlar, alçak masalar etrafına yerleştirilmiş iskemlelere oturarak önlerine konan yemeklerin keyfini çıkarırlar. Lakin üstte aktarılan sahnede koskoca Tanrıça Athena’nın insan kılığında konuk edilişi anlatılıyor. Tanrıça, işlemeli keten örtü örtülmüş büyük bir tahta otururken mesken sahibi Telemakhos sıradan bir iskemle ile yetiniyor. Tahtın altında ayak dayamak için tokmakların bulunduğu da gözden kaçmıyor. Dahası hizmetçiler üzerinde yemek yemeleri için cilalı bir masayı çabucak yanlarına açıveriyor. Bu çeşit portatif masaların geniş salonlarda taşınmak üzere tasarlandığı açıktır. Destanın öbür yerlerinde cilalı mermer sehpalardan ve masalardan kelam edildiği görülse de bu anlatıdaki masa hakkında bilgi yok. Lakin elbette altın ibriklerle gümüş leğenlerin yer aldığı bir masanın sıradan bir mobilya olması beklenemez.
Asur devri kline örneği. Destanlarda, Klasik Yunan ve Roma şölenlerinde görmeye alışık olduğumuz klinelerden (sedir) kelam edilmez zira Homeros’un yaşadığı periyotlarda sedirlere uzanarak yeme alışkanlığı şimdi Yunanlar tarafından bilinmiyordu. Bu durum VII. yüzyıla kadar devam etti. Bu sıralarda Asur İmparatorluğu’nda yüksekliği iskemle kadar olan lakin taht kadar konfor sunan yeni bir mobilya çeşidi ortaya çıktı. Dikdörtgen yapılı olan bu sedirlerin üzerine çeşitli kumaş ve örtüler serilerek daha konforlu hale getiriliyor ve üzerine uzanılarak yemek yeniliyordu. Arkeolojik deliller yeni modanın Yunan dünyasına ulaşmasının yaklaşık yüz yıl aldığını gösteriyor, edebi yapıtlarda yerini alması için ise yaklaşık elli yıl daha geçmesi gerekti. Fakat bir sefer tanındıktan sonra bu sedirlerin ismi evvel Yunanlar, akabinde Romalılarla birlikte anılır oldu ve doğulu kökenleri neredeyse unutuldu.
Ahşap kline örneği. YEMEK ODALARI KULAĞA VE KOKU DUYUSUNA DA HİTAP EDİYORDU
Yoksul kesim yemeğini birçok vakit dışarıda yemek zorunda kalırken varlıklı bölümün meskeninde bir mutfak ve yemek için ayrılmış özel bir kısım bulunurdu. Bu kısma Eski Yunan’da Andron Roma’da ise Triclinium ismi verilirdi. Her iki uygarlıkta da yemek odası konutun girişinde ve birden fazla vakit mutfağa yakın bir yerde bulunurdu. Dikdörtgen yapılı odalar yemek yemek için tasarlanmıştı. Ortada yer alan tripous yahut trapeza olarak isimlendirilen sehpaların üç yanına sedirler yerleştirilir, köleler açık olan kısımlardan girerek servis yaparlardı. Bir odada en az üç en fazla dokuz sehpa yer alırdı ve elbette her bir sehpanın etrafında üçer sedir yerleştirilmişti. Sehpaların eni ve uzunluğu birer metre iken sedirlerin eni 65-75 cm uzunluğu ise 150-170 cm ortasında değişiyordu. Sedirler birçok defa ahşaptan imal edilirken bronz ve pirinçten yapılanlar da bulunur. Edebi yapıtlarda altın ve gümüşle süslenmiş sedirlerden kelam edilse de bunlardan hiçbiri şimdi gün ışığına çıkarılmadı, büyük olasılıkla pahalı metalleri sökülerek yine kullanıldı. Yemek odaları sadece göze değil kulağa ve koku duyusuna da hitap ediyordu. Bu nedenle mobilyaların ahşap kısımları ağaç kavunu, limon yahut başka narenciye çeşitlerinden kerestelerle imal ediliyor ve yerlere kokulu talaşlar serpiliyordu.
Apuleisu’nun Başkalaşımlar isimli romanında ana karakterlerden biri olan Lucius’un katıldığı bir yemekteki ekipler anlatılmaya kıymet güzelliktedir: “Limon ağacından ve fildişinden ışıl ışıl parlayan kıymetli masalar vardı; sedirleri altın örtülerle örtülmüştü, değerde eşit, fakat farklı çekicilikleri olan büyük kadehlerle donanmıştı. Kadehlerden biri ustalıkla işlenmişti, bir oburu kusursuz bir kristaldi; öbürleri parlak gümüştendi, ışıltılar saçan altındandı, mükemmel halde oyulmuş kehribar sarısıydı, içki kapları formunda biçim verilmiş kıymetli taşlardan yapılmıştı bir başkası…”
Bu çeşit ağaçlar ve fil dişi üzere egzotik materyallerle donatılmış mobilyalar, burada olduğu üzere sırf anlatılarda kalmış olsa da periyodun insanlarının hayal dünyasını anlamamıza yardımcı olur.
Gümüş sofra ekipleri. ‘KLİNE’ BİRİNCİ SEFER ALKMAN’IN BİR ŞİİRİNDE GÖRÜLÜR
Klasik bir şölenin ana mobilyası olan kline yazılı eserler ortasında birinci olarak Alkman’ın bir şiirinde görülür. Şiirin tamamı günümüze ulaşmadığı için anlatıda yer verilen sahnenin bir Sparta düğün yemeği mi, yoksa Alkman’ın Lidya’da geçen çocukluğuna dair bir anı mı olduğu anlaşılmıyor. Fakat masaların üzerinde haşhaşlı, ballı kekler, susam ve keten tohumlu atıştırmalıkların yer aldığı anlatılıyor. Elbette bu bir şölenin sonunun anlatıldığı kısım olabilir. Diğer bir örnekte Petronius’un Satyricon isimli romanındaki sonradan görme azatlı Trimalchio, Romalı geleneklerine uzak bir biçimde konuklarına çok fazla ve ağır yemekler ikram eder. Çok sayıdaki konuğa tam 12 yemek servis edilir ve her bir konuğa başka farklı hizmet edilir. Yemekler ortasında sırtında iki heybe asılmış formda kurgulanmış bir Korinthos sıpası, tahtadan tavuklar altına gizlenmiş yumurtalar, 12 burç görselini canlandıran bir tepsi, leylekler, ballı kakırcalar ve içi canlı kuşlarla dolu bütün bir domuz da yer alır. Sedirler ve sehpalar salona kölelerin ortalarında rahatça dolaşabileceği biçimde dizilir. Trimalchio’nun şöleni de Alkman’ın anlatısındakine uygun bir biçimde ballı, susamlı çörekler ve meyve ikramıyla sonlanır.
YEMEK ODASI VE MOBİLYALARA VARLIKLI KESİM SAHİPTİ
ticiler için kıymetli bir gelir kaynağı oluyordu. Zira yemek odasına ve bu odada yer alan mobilyalara sırf varlıklı kesim sahip olduğundan fiyatları da yüksekti. Varlıklı kesim bu tıp etkinliklerde zenginliklerini konuklara göstermenin türlü yollarını arıyor, bazıları en seçkin aşçılara hazırlattıkları yemekleri ikram ederken, kimileri altın ve gümüş sofra ekiplerini sergiliyor, kimileri da en seçkin ustaların elinden çıkan kokulu ve parlak mobilyalarını sergiliyordu.
* Prof. Dr. / Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü